مقايسه ي ترسيم خانواده جهت تحليل روانشناختي كودكان در خانواده هاي عادي و تكوالدي

مقايسه ي ترسيم خانواده جهت تحليل روانشناختي كودكان در خانواده هاي عادي و تكوالدي
خلاصه
مقدمه: پژوهش حاضر جهت مقايسه ي نتايج آزمون ترسيم خانواده در كودكان 5 تا 10 ساله در خانواده هاي تكوالدي و عادي طراحي شد.
روش كار: اين پژوهش توصيفي در بهار 1387در سنندج انجام گرفت. صد و شصت كودك 5 تا 10 ساله، شامل 60 كودك پيشدبستاني و 100 كودك دبستاني مورد مطالعه قرار گرفتند. هشتاد كودك از خانواده هاي تكوالدي، به روش نمونه گيري سيستماتيك خوشهاي و 80 كودك از خانواده هاي عادي سنندجي بصورت تصادفي انتخاب شدند. آزمودنيها توسط آزمون ترسيم خانواده ي كرمن مورد سنجش قرار گرفتند. آنها در ترسيم نقاشي خانواده آزاد بودند. اطلاعات محرمانه باقي ماند و با استفاده از شاخصهاي توصيفي و آزمونهاي مجذور خي، تي وابسته و كولموگروف اسميرنوف مورد تحليل قرار گرفت.
يافته ها: كودكان خانواده هاي تكوالدي بيشتر از كودكان خانواده هاي عادي در ترسيمهاي خود واكنشهاي عاطفي نسبت به خانواده از جمله حذف خود و اعضاي بدن (P=0/001)، حذف يكي از والدين (P=0/001)، ترسيم والدين با فاصله (P=0/017) و تنوع رنگ كمتر (P =0/001) را بروز ميدهند.
نتيجه گيري: كودكان خانواده هاي تكوالدي در ترسيم خانواده خود واكنشهاي عاطفي متفاوت با كودكان خانواده هاي عادي نشان ميدهند.
واژههاي كليدي: ترسيم، خانواده ، خانواده تكوالدي، كودكان، نقاشي

مقدمه
نقاشي كودكان نمودي از تجربهي زندگي واقعي آنان است (1) و از طريق آن خواستها و مشكلات آنان به شكل خلاق و مطلوب منعكس شده و در نتيجه سلامت رواني آنها در حد زيادي تامين ميشود. نقاشي كودكان تحت تاثير محيط زندگي و تجربياتي است كه در محيط مدرسه كسب مي كنند (2) و به آنها در سازمان دادن به انديشهها و معني بخشيدن به تجاربشان كمك مي كند .(3) كودكان در هر سني كه باشند از نقاشي به عنوان راهي براي ابراز وجود و ارتباط با محيط پيرامون استفاده مي كنند. نقاشي و تصاويري كه كودك از آن استفاده ميكند بيانگر تعارضات دروني و عواطف وي است (4) و كودك را قادر ميسازد تا ضمن بيان تجارب خود، تفكرات، ترسها، روياها و ايدههايش را به شيوهاي امن، كامل و واقعي بروز دهد كه اين امر منجر به توسعه ي مهارتهاي ارتباطي و ابراز وجود ميشود .(5)

نقاشي يكي از انواع زبانهايي است كه كودكان از طريق آن مي توانند در مورد دنياي خويش با خود و با ديگران حرف بزنند. از اين رو فعاليت ترسيمي، شبيه يك نمايش خيال پردازانه است (6) و كودكان از طريق فعاليتهاي ترسيمي احساسات، عواطف، ايدهها و تجارب خود را بيان مي نمايند .(7) نقاشي به عنوان شكلي از داستانسرايي است كه كودكان را قادر ميسازد داستانهاي خود را از طريق يك شكل توسعه يافته از ارتباطات با تمركز بر صحبت كردن در مورد نقاشيهاي خود بيان نمايند .(7) نقاشي كودكان اغلب فراتر از مرحلهي كلامي پيش ميرود و به واقعي سازي عميق و ظهور آن براي كودك و همچنين سازگاري با واقعيتيابي كمك ميكند .(5)
به نظر ميرسد مصاحبه ي ساده با كودك به نحو واضح و روشن احساسات واقعي او را نسبت به خانواده اش نمايان نميسازد زيرا كودك از مقاصد جستجوگرايانهي بزرگسالان به خوبي آگاه است. برعكس هنگامي كه او افراد خانواده اش را در نقاشي نشان ميدهد خود را كمتر كنترل نموده و با آزادي تمام ترسها، تمايلات، احساسات، جاذبه ها و ترديدهايش را بيان مي كند .(8) نقاشي خانواده به عنوان يك فعاليت هنري نقطهي شروعي براي بزرگسالان است تا شاهد تكامل نقاشيهاي كودكان باشند و ببينند كه آنان چگونه از رنگها و شكلها براي انتقال احساسات خود استفاده مي كنند.
در اين فعاليت به كودك گفته مي شود كه تصوير خانواده خود را ترسيم نمايد (4) هر چند معنايي كه كودكان از نقاشيهاي خود دارند به گونهاي است كه بزرگسالان قادر به درك آن نخواهند بود .(9)
بررسيهاي انجام شده نشان ميدهند كه نقاشي خانواده براي تشخيص مشكلات خانوادگي روش مناسبي بوده و خانواده موثرترين عامل محيطي است كه نقاشي كودك را تحت تاثير قرار ميدهد .(10) نتايج ترسيمهاي دو گروه كودكان خانواده اي تك والدي و عادي نشان ميدهد كه نقاشيهاي كودكان به طور قابلتوجهي با واقعيتهاي زندگي آنان همخواني دارد .(11)
در نقاشي خانواده براي گرفتن نتيجه ي بهتر از كودك خواسته مي شود كه تصوير خانواده اي به جز خانواده ي خود را نقاشي كند. به اين ترتيب توجه كودك از خانواده اش دور شده و با آرامش بيشتري گرايشات دروني خود را نقاشي مي كند. ولي در هر حال تصويري كه او مي كشد مربوط به خانواده اش خواهد بود زيرا به نظر او خانواده اش تنها خانواده اي است كه ميشناسد و در آن زندگي كرده است .(12)
يافته هاي پژوهشي ايپوليتو1 بر روي دو گروه كودكان تك والدي و عادي ايتاليايي با استفاده از آزمون ترسيم خانواده هاي كرومن نشانگر آن است كه كودكان خانواده هاي عادي بيشتر از رنگهاي شاد، ارزندهسازي2، ترسيم والدين با هم و حضور خود در نقاشي استفاده نمودند در حالي كه در ترسيمهاي كودكان خانواده هاي تكوالدي، سطح پايين اعتماد به نفس، استفاده از رنگهاي سرد يا تحويل نقاشي بدون رنگ، حذف اعضاي بدن و حذف يكي از والدين، مشخص بود. نتايج ديگر نشان داد كه فعاليتهاي ترسيمي كودكان خانواده هاي تكوالدي متناسب با سن طبيعي آنها نبوده است .(11)

بررسيهاي انجام شده بر روي 41 كودك خانواده هاي طلاق حاكي از آن است كه كودكاني كه تحت تاثير خانواده هاي مادرمدار1 بودهاند، پدر را از نقاشيهاي خود حذف نمودهاند .(13)
به نظر ايپوليتو نشانگان مشكلات عاطفي به صورت ترسيم خصمانهي2 تصاوير، اشكال غيرقابل تشخيص و رسم حيوانات، استفاده از رنگهاي تيره يا عدم حضور رنگ، شكلهاي معلق در كاغذ، ترسيم با فاصله ي افراد و به طور كلي عدم ثبات و امنيت در نقاشي كودكان تك والدي ديده ميشود .(11)
در ترسيمهاي كودكان خانواده هاي داراي ناپدري و نامادري، اعضاي خانواده به صورتي عجيب و غريب نقاشي مي شوند و در ترسيم آنها نشانهاي از صميميت و ارتباط در بين اعضاي خانواده ديده نميشود .(14) يافته هاي قاسمزاده نشاندهندهي بروز نگرش منفي اين كودكان نسبت به خانواده در نقاشيهاي آن ها است .(15) مطالعه ي چرني3 و همكاران بر روي نقاشي خانواده ي كودكان سنين 5 تا 13 ساله نشانگر آن است كه بين جنسيت، سن، خصوصيات و جزئيات نقاشي خانواده ارتباط وجود دارد. همچنين بين نقاشيهاي دختران و پسران تفاوت مشهودي در زمينهي تناسب شكل و نحوهي رسم لباس در نقاشي ديده ميشود .(16)
مطالعات ديگر بر روي نقاشي كودكان حاكي از آن است كه اندازهي نقاشي كودكان تحت تاثير شرايط روحي و رواني آنان متفاوت است. كودكاني كه شرايط رواني مطلوبي داشتهاند نقاشي را در اندازهي بزرگتري نسبت به كودكان داراي محيط نامناسب و شرايط رواني منفي هستند ترسيم مي كنند .(17)
نتايج مطالعه ي ديگري بر روي 253 نفر از كودكان سنين 4 تا 11 ساله نشان ميدهد كه تنوع رنگ در نقاشي كودكاني كه موضوعات خوشايند و مثبت را در نقاشي ترسيم ميكنند بيشتر ديده ميشود .(18)
مطالعات هاريسون، كلارك و يونگرر4 بر روي نقاشي كودكان 6 ساله اشاره به اين نكته دارد كه بين نقاشيهاي كودكان و ارزيابي معلم از كيفيت روابط و سازگاري با مدرسه، رابطهي معنيداري وجود دارد .(19)
در پژوهشهاي ديگر بين نقاشي كودكان با شرايط نامطلوب خانوادگي در مقايسه با كودكان خانواده هاي عادي تفاوتهايي وجود دارد. از جمله اين تفاوتها، تحويل بدون رنگ نقاشي و بروز تمايلات منفي نسبت به خانواده ، استفاده از رنگهاي سرد و حذف اعضاي بدن و اجزاي صورت بوده است .(20)
بر اساس نتايج يك مطالعه كودكاني كه در يتيم خانه ها زندگي مي كنند شكل خانه را مانند كودكان ديگر ترسيم ننموده و ترسيم خانه در نقاشي آنان يك حالت هرج و مرج را به بيننده منتقل ميكند .(21)
هدف از اين پژوهش مطالعه ي واكنش هاي عاطفي كودكان نسبت به خانواده و اعضاي آن و بررسي فهم و شناخت آنان از وضع موجود خانواده است كه به صورت مقايسهاي بين دو گروه كودكان عادي و تك والدي در دو مقطع سني پيشدبستاني و دبستان با استفاده از آزمون كورمن5 انجام شده است.

ميتوان ادعا نمود در سالهاي اخير در تحقيقات موجود داخلي براي اولينبار بر روي اين موضوع، پژوهشي صورت گرفته است كه در مطالعات خارجي نزديك به موضوع مطالعات ايپوليتو ميباشد كه در آن فقط مقطع سني دورهي دبستان بررسي شده است.
فرض اساسي در اين پژوهش آن است كه نقاشيهاي كودكان خانواده هاي عادي با خانواده هاي تك والدي تفاوت دارد و اين تفاوت در دو قسمت چهارچوب و محتواي نقاشي است.
قسمت اول يعني خطوط، فضا و رنگ كه در تمام نقاشيها وجود دارد و نشانگر خصوصيات عمومي مشخص كودك است و قسمت دوم محتواي نقاشي است كه اشاره به عواملي مانند بيارزش كردن (حذف افراد خانواده ، فاصله ي بين اشخاص در نقاشي، در مصاحبه نام فردي را به زبان نياوردن) و ارزنده سازي (برجسته نمودن اشخاص)، حذف خود، حذف اعضاي بدن و اضافه نمودن شخصيتهاي ديگر ميباشد.

روشكار
روش بررسي در اين پژوهش، توصيفي و از نوع پس رويدادي است. جامعهي آماري شامل كودكان 5 تا10 ساله (دختر و پسر) شهرستان سنندج است كه در بهار سال 1387 انتخاب شدهاند. حجم نمونه با استفاده از فرمول برآورد حجم نمونه ي كوكران، نسبت خصيصههاي ترسيم خانواده ي كودكان و خطاي برآورد d=0/08 برابر160 نفر برآورد مي شود يعني اين حجم نمونه با اطمينان 95 درصد و خطاي نمونه گيري كمتر از 0/08 خواهد بود.
در اين پژوهش60 نفر دختر و پسر از دورهي پيش دبستاني و آمادگي از 6 مركز مهدكودك و پيشدبستاني در دو گروه 30 نفري از خانواده هاي عادي و تكوالدي انتخاب شدهاند. تعداد 100 كودك دختر و پسر نيز در دورهي ابتدايي از 9 دبستان (نيمي متعلق به خانواده هاي عادي و نيمي ديگر از خانواده هاي تكوالدي) با استفاده از روش نمونه گيري خوشهاي دومرحلهاي كه در مرحلهي دوم، روش نمونه گيري سيستماتيك داخل خوشهها استفاده شده است، انتخاب گرديدند.
در تحليل دادهها، شيوههاي توصيفي مانند جداول فراواني و شاخصهاي آماري نظير ميانگين به كار رفت. براي پاسخ به فرضيههاي پژوهشي از روشهاي آمار استنباطي مانند خيدو و آزمون تي وابسته و آزمون 1K-S استفاده شده است.
ابزار عمدهي اين پژوهش، آزمون ترسيم خانواده كرومن، مشاهده و مصاحبه است. نقاشيهاي خانواده در اصل توسط اپل و وولف2 پيشنهاد شد اما بعدها به گونهاي كاملتر به عنوان آزمون نقاشي خانواده (DAF3) توسط هال4 تدوين گرديد.
اين روش همراه با پيشرفت خانواده درماني در سالهاي دهه ي 1970 و1960 شهرت چشمگيري پيدا كرد. آزمون ترسيم خانواده را لويي كورمن تهيه نموده است. در شكل سنتي اين آزمون از كودك خواسته مي شود كه »خانواده ات را نقاشي كن.« اين دستورالعملي است كه مولفاني همچون مينكوسكا، پورو، كان و كاين و گوميلا5 در فرانسه، اَپل6 در آمريكا، بارسيلوس7 در برزيل و فوكاوا8 در ژاپن به كار بستهاند. در دستورالعملهاي جديد كرومن به كودك گفته ميشود كه "يك خانواده را به فكر خودت نقاشي كن" .(12) اين دستوالعمل آزادي كاملتري فراهم ميسازد و از اين راه، تمايلات ناهشيار با سهولت بيشتري بيان ميشود و همانطور كه خواهيم ديد به اين ترتيب است كه كودك خواهد توانست از واقعيت فاصله ي بيشتري گرفته و مثلا خانواده اي را نقاشي كند كه خود در آن جايي ندارد يا در مواردي ديگر، خود را در اشخاص مختلف نقاشي فرافكني كند. اجراي آزمون مستلزم آن است كه يك صفحه كاغذ، يك مداد و يك مداد پاككن به كودك داده و به وي گفته شود "يك نقاشي از خانواده ات بكش". در اجراي آزمون اين پژوهش، قبل از انجام آزمون، رابطهي عاطفي با كودكان توسط آزمونگران كه از دو نفر مربيان زن تحصيلكردهي دانشگاهي انتخاب شده بودند برقرار شد و بدون اعمال هر گونه فشار براساس رضايت كودكان در محل مهدكودك يا دبستان كه از قبل پيشبيني شده بود آزمون انجام گرفت. در نمرهگذاري آزمون بر اين نكته تاكيد گرديدكه تفسير نقاشيهاي فرافكن روي پيوستاري انجام ميكرد كه دامنهي تغيير آن از نمرهگذاري عيني تا تحليل شهودي و برداشتي است .(20)
روش نمرهگذاري زير در چهار مرحله در اين پژوهش به كار رفت كه عبارتند از: -1 برداشت كلي -2 بررسي جزئيات خاص -3 نمرهگذاري عيني -4 يكپارچه كردن. در مرحلهي برداشت كلي به بررسي نقاشي به صورت كلي مانند توجه به حالت رواني، پيام كلي و احساسي كه نقاشي به بيننده منتقل ميدهد، پرداخته ميشود. در بررسي جزئيات خاص، اجزاي مختلف نقاشي به روش منطقي تجزيه و تحليل شد. در اين تحليل بر جنبههاي غيرمعمول نقاشي مانند اندازهي نقاشي و كيفيت پرداخت به جزئيات مانند ارزندهسازي توجه گرديد. در نمرهگذاري عيني به فراواني خصيصههاي مورد اتفاق در نقاشي خانواده ي كودكان مورد آزمون از جمله حذف خود و اعضاي بدن، حذف والدين و استفاده از رنگهاي سرد استناد شد كه به طور دقيق و مشورت با صاحبنظران در اين خصوص، فراواني آنها در دو گروه نقاشي كودكان ياداشت شد.
در مرحلهي آخر يكپارچه كردن انجام پذيرفت. اطلاعات در سه مرحلهي قبلي از طريق مصاحبه با مربيان و خود كودك و بررسي سوابق كودكان در پروندهها انجام شد تا اطمينان بيشتري نسبت به اطلاعات موجود در نقاشي حاصل گردد.
جهت محاسبه ي پايايي1، از افرادي شبيه نمونه ها كه در تحقيق جزو نمونه نبودند، پيشآزمون و آزمون مجدد2 به فاصله ي 4 هفته به عمل آمد و پايايي 0/89 محاسبه شد. از سوي ديگر ضريب پايايي اين سئوالات در نمونه هاي تحقيق به وسيله ي فرمول آلفاي كرونباخ0/87 3 محاسبه گرديد. روايي4 آزمون با استفاده از نظر متخصصان در اين زمينه در سطح بالايي ارزيابي شد.
همچنين در پژوهش ايپوليتو با استفاده از آزمون كرومن بر روي دو گروه كودكان تكوالدي و عادي ايتاليايي با استفاده از نظر متخصصان، روايي بالايي گزارش شده است .(11) در اين مطالعه از مشاهده و مصاحبه هنگام ترسيم نيز استفاده شد.
مشاهدهي رفتارهاي كودك هنگام رسم نقاشي، به خصوص نحوهي كشيدن نقاشي و ترتيب ترسيم افراد خانواده صورت ميپذيرد. مصاحبه به جهت تقليل جنبههاي مشخص تفسير نقاشي بعد از ترسيم نقاشي به عمل ميآيد كه سئوالات آن شامل توصيف كودك از ترسيم خود و اين كه در ترسيم خانواده كدام فرد مهربانتر، كدام كمتر مهربان، كدام خوشبختتر، كدام كمي خوشبختتر و اين كه در خانه چه كسي از همه بهتر است، ميباشد. يافته هاي جدول (1) اطلاعات مربوط به كودكان شركتكننده در پژوهش را نشان ميدهد.
يافته هاي به دست آمده در جدول (2) نشان ميدهد، كودكاني كه والدينشان از يكديگر جدا شدهاند نسبت به كودكاني كه والدينشان با هم زندگي ميكنند مشكلات بيشتري را نشان ميدهند كه اين مشكلات به صورت حذف خود، حذف اعضاي بدن، ترسيم والدين با فاصله ، تنوع رنگ كمتر، استفاده از رنگهاي سرد و حذف يكي از والدين در نقاشي است.